Dobre actividade para completar estas xornadas dedicadas ao Simposio “Vos sons dá pedra. Ou Ronsel do Mestre Mateo”, cunha primeira proposta moderada por Javier Garballo, nunha mesa redonda que se anuncia baixo o reclamo “Os artífices do vello proxecto do Pórtico”, no Paraninfo dá Universidade- 11´00 h.-, no que se concitan especialistas como Christian Rault, que colaborou na reconstrución do organistrum; Sverre Jensen, quen o fixo en viólaa en oito, no arpa- salterio ou nas cítaras e Carlos Paniagua, en viólaa en oito, no arpa- salterio e nas cítaras; Francisco Logo, en viólaa ou fídula oval, nunha iniciativa de afortunada evolución creativa. Para completar Carlos Villanueva Abelairas, dinamizador do proxecto e director desde a súa formación do “Grupo Universitario de Cámara”, que cos noruegueses “ Kalenda Maya”, ofreceron o concerto de presentación dos instrumentos do Pórtico da Gloria, na Catedral de Santiago, con obras das “Cantigas de Alfonso X (O Sabio)” e o “ Llibre Vermell”, grazas aos auspicios da Fundación Barrié.
Porta aberta para o concerto, no mesmo espazo que nos ofrecerá Begoña Olavide- 13´00 h.-, en clausúraa, nun programa para canto acompañado de salterio e coa atención posta na tradición arábigo-andaluza, a súa auténtica especialidade, que comparte coa súa parella Carlos Paniagua, realzada en labores de campo en Marrocos entre 2005/12. É promotora do Festival de Músicas do Mundo “ Tarab- Tanger” e dos grupos “ Calamus”- co que realizou traballos como “ The Splendour of Ao- Andalus”-, ou “ Mudejar”- “Cartas ao Rey Mouro”, “Ás portas de Granada” ou “Ao-Son”-, participa en iniciativas de “ Hesperion XXI”, de Jordi Savall e noutras de Luís Delgado e Luís Paniagua. Con “ Microlugos”, participou no espectáculo “ Nostra Donna” e mantén un importante protagonismo no Centre de Musique Médieval de París, e no “ Ensemble Alla Francesca”.
Entre as súas mans, o salterio, instrumento na liña do dulcemel aínda que se tañe ferindo as cordas cun plectro ou cos dedos no canto de facelo con macillos. Moi difundido nos séculos XIV e XV, e do que conservamos suficientes referencias en textos literarios, desde Covarrubias ata Gonzalo de Berceo ou documentos en Museos de toda Europa, nos que non faltan cadros ilustrativos, tivo unha variedade de formas a través de tempos e lugares, sendo un claro precursor do clave (coas súas cordas punteadas), o mesmo que o dulcemel, o será do piano. Pódeselle considerar tamén como unha especie de arpa cunha caixa de resonancia, ou unha forma máis simple de cítara.
Durante o século XV, coa chegada dos instrumentos de tecla, pasará a un segundo plano, onde se lle reservará para uso doméstico e para acompañar o canto nalgunhas igrexas. A partir da súa evolución, naceu a “ arpenetta”, algo similar ao que lle sucederá ao dulcemel, como antecesor do clavicordio, mentres que o salterio, o será do clave xa que en leste as cordas púlsanse e non se percuten, como sucede no clavicordio. Virá tratadistas que relegasen ao instrumento nun rango irrelevante, como foron Othomar Luscinius ou Martin Agricola. Michael Pretorius (1619), en datas avanzadas, concédelle un discreto papel, época na que estaba abocado a ese uso sinxelamente doméstico.
Covarrubias utilizará a palabra salterio, remitida a salmo e a psalmista ou salmista, sinalando desta última voz que por antonomasia, enténdese o profético Rey David. Constancia e para maior confirmación, atoparémoslle frecuentemente citado por Jorge de Montemayor, Juan do Enzina, ou en perspectiva precedente, en Chrétien de Troyes- século XII” ou no “Libro do bo amor”, do Arcipreste de Fita- e nas “Cantigas de Sta María”, de Alfonso X (O Sabio). Capiteis e pórticos catedralicios, poñen á nosa vista devandito instrumento e así o achamos no Pórtico da Gloria ou no Pórtico do Paraíso de Ourense. Xa a finais da Idade Media, xeneralizáronse modelos de gótico que permaneceron ata o outono do século XIV e que se converterán en característicos e no taller do artesán barcelonés Josep Alsina, fabricaranse instrumentos que se gardan no Museu da Música da cidade.
Músicas arábigo-andaluzas, en repertorio, cuxa forma por excelencia serán a “ nuba” serie de suite de cancións agrupadas en movementos diferentes segundo orde preestablecida e compostas no mesmo modo musical. Marcou o peso da tradición oral, permanecendo Selecta como centro musical da Península, recorrendo a tradición para resaltar a figura do músico Zyrzab, que realizaría traballos que definirían as regras da súa interpretación e a maneira de executar as pezas. Un personaxe singular que chegou a Córdoba en 882, procedente de Iraq, e que en Bagdad, fora discípulo de Ishaq-ao Mawsili, músico da corte do califa Harum-ao- Rashid. A música arábigo-andaluza, nese contexto evolutivo, axúdanos a entender a chegada dos árabes coas súas culturas-excelente traballo de consulta ofrécenos Juan Vert, en “O que Europa debe ao Islam de España”, editado por “O Cantil”-, e que achegaron os primeiros descubrimentos das teorías musicais dos gregos, asimilándoas e enriquecéndoas.
Formas musicais engrandecidas pola panoplia de instrumentos, que terán o correspondente reflexo en Europa, deixando como referencia prototípica o “ muwassaha” ou “ zagal”, cultivada polos poetas, entre os que deixou pegada Mazeddam Ben Mufa o Cabri, poeta cego cordobés, que viviu en tempo dos emires Abd Allah e Abderramán II. As cortes provenzales, nun salto de séculos, saberán asimilares esas procedencias, arraigando nas cortes Provenzales, nos primeiros estilos de formas galantes, cun exemplo digno de mención, como é o caso de Guillaume de Poitiers, na creación de baladas e rondeaux, que se achegan a esas herdanzas. Non queda exenta Italia desas influencias, con modelos como algúns laudi” de Jacopone de Todi. Entre as “Cantigas de Alfonso X (O Sabio)” e nalgún das súas miniaturas que encabezan as de “ loor”, resultan unha fonte para o goce de instrumentos de todo tipo, entre os que se observan os de influencia árabe, como o “´vde” ( laud); o Kamanjeh” (viola); o “ rebab” ( rebec) ou a “ darabuckka”. Músicas pois, que cando se recrean, conservan o aroma dos Alcaceres, a Alhambra granadina, as ruínas do palacio de Madina-ao- Zahra e os callejeos por cidades que evocan un especial sentimento vital.
